Odbudowa Ukrainy będzie największym międzynarodowym projektem transformacyjnym i inwestycyjnym od czasów Planu Marshalla. Wpływ polskich firm na ten proces zależy od odpowiedniego przygotowania do przetargów, umiejętnego prowadzenia projektów oraz wsparcia ze strony rządu w zakresie zabezpieczania ryzyka finansowego i ubezpieczeniowego. Nie będzie preferencji dla nikogo, również dla polskich firm.

Trwa rosyjska agresja przeciwko Ukrainie. Nie ma jeszcze odpowiedzi na pytanie, kiedy wojna się zakończy i czy zakończy się sukcesem. Definicja tego sukcesu jest nadal przedmiotem dyskusji w Ukrainie i społeczności międzynarodowej. Dla Ukrainy kluczowe jest odzyskanie okupowanych terytoriów i powrót do granic z 1991 roku, a także osiągnięcie trwałego pokoju pod międzynarodowymi gwarancjami, najlepiej poprzez członkostwo w NATO i Unii Europejskiej.

Pomimo trwającej wojny, Ukraina i społeczność międzynarodowa rozpoczęły przygotowania do odbudowy kraju. Opracowywana jest koncepcja odbudowy, formy jej realizacji, zasady udziału firm komercyjnych oraz sposoby finansowania. Jest to odpowiedni moment dla polskiego rządu i jego agend do aktywnego działania i przygotowania wsparcia dla polskich firm uczestniczących w odbudowie Ukrainy.

Przedstawię krótki przegląd najważniejszych informacji dotyczących przygotowania koncepcji odbudowy Ukrainy.

Skala zniszczeń

Jak duże są zniszczenia na Ukrainie? Szacunki nie są ostateczne ze względu na trwającą wojnę. Istnieje wiele różnych danych pochodzących z różnych źródeł. Opieram się na danych Kijowskiej Szkoły Ekonomii z kwietnia 2023 roku, aby pokazać ogrom zniszczeń.

Mieszkalnictwo: zburzono ponad 158 tysięcy bloków i domów jednorodzinnych, straty wynoszą 53,6 miliarda dolarów.

Infrastruktura: drogi, mosty, sieć kolejowa, lotniska, straty wynoszą 36,2 miliarda dolarów.

Przemysł: obiekty przemysłowe, straty wynoszą 11,4 miliarda dolarów.

Infrastruktura edukacyjna: zniszczono ponad 1500 szkół, ponad 1000 przedszkoli, 538 budynków szkół wyższych, straty wynoszą 9,1 miliarda dolarów.

Energetyka: sieci przesyłowe, straty wynoszą 8,3 miliarda dolarów.

Infrastruktura komunalna: wodociągi, kanalizacja, oczyszczalnie ścieków, straty wynoszą 2,7 miliarda dolarów.

Handel: sklepy, hurtownie, towar, straty wynoszą 2,6 miliarda dolarów.

Straty zostały oszacowane na podstawie wartości księgowych, wartość odtworzeniowa jest znacznie wyższa. Infrastruktura i budownictwo na Ukrainie są przestarzałe, w dużej mierze pochodzą jeszcze z czasów ZSRR. Powyższe dane nie uwzględniają konsekwencji wysadzenia tamy w Kachowce przez agresorów i wynikłej z tego ogromnej powodzi. Koszt odbudowy tamy szacowany jest na 1 miliard dolarów.

Koszty odbudowy

Również w przypadku kosztów odbudowy mamy wiele różnych danych, co jest uzasadnione trwającą wojną i brakiem ustalonej koncepcji odbudowy.

W styczniu 2023 roku premier Ukrainy Denis Szmychal, podczas konferencji w Luksemburgu, szacował koszty odbudowy w przedziale od 600 do 750 miliardów dolarów. Duża rozpiętość w tych liczbach świadczy o eksperckiej ocenie, a nie precyzyjnych wyliczeniach.

W kwietniu 2023 roku na spotkaniu Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) i Banku Światowego (BŚ), prezes BŚ, Dawid Malpass, przedstawił raport z wnioskami dotyczącymi Ukrainy. Te instytucje mają ogromne wiarygodności i ekspertyzę. Od 2014 roku wspierają rząd Ukrainy w reformach i są głównym źródłem pomocy finansowej dla tego kraju. Szacują koszty odbudowy na 411 miliardów dolarów, czyli dwa razy więcej niż roczne PKB Ukrainy. Odbudowa potrwa co najmniej 10 lat, a środki powinny być przeznaczone na infrastrukturę (22%), mieszkalnictwo (17%), energetykę (11%), ochronę socjalną mieszkańców (10%), rozminowywanie (9%) i rolnictwo (7%).

Koncepcja odbudowy

Większość ekspertów podkreśla, że Ukraina stoi przed nie tylko przed odbudową, ale także przed transformacją kraju na standardy europejskie. Wybór przez Ukrainę ścieżki rozwoju zgodnej z europejskimi oznacza przeprowadzenie reform regulacyjnych, gospodarczych, decentralizację państwa, budowę społeczeństwa obywatelskiego, kultury przestrzegania prawa oraz aktywną i skuteczną walkę z korupcją. Wypełnianie europejskich standardów polityki klimatycznej, cyfryzacji i innowacji oznacza konieczność odbudowy infrastruktury, gospodarki i mieszkalnictwa na najwyższym światowym poziomie.

Ukraina ma niepowtarzalną szansę przekształcenia się w potęgę gospodarczą. Przykładem może być Korea Południowa, która z biednego kraju w latach 50. stała się potęgą gospodarczą i militarną. Ukraina już teraz jest potęgą militarną, posiada trzecią co do wielkości armię w NATO pod względem uzbrojenia i zdolności bojowych, po USA i Turcji. Podczas Planu Marshalla na odbudowę Europy przeznaczono środki w wysokości 13 miliardów dolarów, co w 2023 roku stanowiłoby ekwiwalent 128 miliardów dolarów. Na odbudowę Ukrainy mówimy o kwocie minimum 411 miliardów dolarów! Czy Ukraina wykorzysta tę niepowtarzalną szansę?

Koordynacja międzynarodowa i źródła finansowania

Koordynacją bieżącej i długookresowej międzynarodowej pomocy finansowej zajmują się dwa ośrodki: Komisja Europejska (KE) oraz MFW/Bank Światowy.

W styczniu 2023 roku KE uruchomiła wielostronną platformę koordynacji darczyńców dla odbudowy Ukrainy, mającą na celu krótko- i długoterminowe wsparcie finansowe tego kraju. Obecnie aktywnie działają w niej ponad 40 krajów. Praca KE i platformy ma charakter ciągły, strukturalny i systemowy.

MFW/BŚ stale działają na Ukrainie poprzez swoje przedstawicielstwa i agencje specjalistyczne. Uruchomiono specjalny program PEACE, mający na celu wspieranie wydatków państwowych na usługi publiczne, takie jak medycyna, oświata, opieka socjalna czy system emerytalny. Według MFW/BŚ budżet Ukrainy potrzebuje dodatkowo co najmniej 3 miliardy dolarów miesięcznie z zagranicznych źródeł, aby pokryć bieżące wydatki. Według profesor Ilony Sologub z Kijowskiej Szkoły Ekonomii, wpływy podatkowe do budżetu znacznie się zmniejszyły z powodu skutków wojny, a pojawiły się znaczne koszty prowadzenia działań wojskowych odbudowy infrastruktury krytycznej i pomocy dla poszkodowanych. Dochody budżetowe wynoszą 28 miliardów dolarów, granty zagraniczne to 13,1 miliarda dolarów, pożyczki zagraniczne to 15,4 miliarda dolarów, pożyczki wewnętrzne od banku centralnego to 11 miliardów dolarów, a deficyt budżetowy to 24,9 miliarda dolarów. W trakcie rosyjskiej agresji Ukraina nie jest w stanie samodzielnie finansować swoich wydatków. Profesor Sologub szacuje, że pomoc z zagranicznych źródeł wyniesie 38 miliardów dolarów w 2023 roku.

Długoterminowy proces odbudowy będzie finansowany z różnych źródeł. Przede wszystkim przewidywane są przyszłe reparacje wojenne od Rosji. Jednak perspektywa kwot, form i terminów jest trudna do przewidzenia. Chociaż istnieją zamrożone na Zachodzie aktywa Centralnego Banku Rosji o wartości około 300 miliardów dolarów oraz aktywa firm i osób objętych sankcjami, nie ma obecnie mechanizmu prawnego do konfiskaty tych aktywów i ich przekazania Ukrainie. Konieczne byłoby opracowanie rozwiązań akceptowanych międzynarodowo w tej sprawie. To złożona kwestia prawna dotycząca fundamentalnych zasad kultury cywilizacji zachodnich i prawa własności. Pozostałe kwoty uzupełnią darczyńcy pod auspicjami KE, środki MFW/BŚ, ze szczególnym wsparciem ze strony USA, własne środki Ukrainy oraz prywatni inwestorzy. Rząd Ukrainy prognozuje, że uda się przyciągnąć prywatne inwestycje o wartości 200 miliardów dolarów.

Zasady i mechanizmy realizacji planu odbudowy

Trwają dyskusje na temat zarządzania procesem odbudowy i na stole jest wiele propozycji. Istnieją jednak dwie rzeczy, które cieszą się międzynarodowym konsensusem. Po pierwsze, nowy mechanizm musi zostać uzgodniony wspólnie przez rząd Ukrainy, platformę koordynacyjną KE i MFW/BŚ. Wspólnota międzynarodowa będzie miała prawo współdecydowania w zakresie celów, sposobu i kontroli wydatkowania środków. Po drugie, KE i MFW/BŚ działają na niepodważalnych zasadach wyboru wykonawców i dostawców usług i towarów, zapewniając pełną przejrzystość procesu i niedyskryminację. Nie będzie preferencji ze względu na zasługi państw czy firm, również polskich.

Przytoczę dwa pomysły, które są reprezentatywne. Vladyslav Rashkovan, członek zarządu MFW i były wicegubernator Narodowego Banku Ukrainy, proponuje utworzenie specjalnej agencji odpowiedzialnej za odbudowę Ukrainy. Agencja ta powinna mieć niezależność od wpływów politycznych poprzez kadencyjność i nieodwołalność kierownictwa, a także powinna być wybierana w międzynarodowym konkursie. Zwraca również uwagę na konieczność decentralizacji procesu odbudowy, gdzie decyzje dotyczące kluczowych projektów odbudowy, takich jak lotniska, autostrady, sieci energetyczne i kolejowe, powinny być centralizowane, a pozostałe powinny być przekazane do decyzji lokalnych samorządów. W marcu 2023 roku prezydent Zełenski zaproponował model, w którym poszczególne kraje będą miały przywództwo w odbudowie poszczególnych regionów Ukrainy. Na przykład Polska i Włochy miałyby odpowiadać za odbudowę obwodu donieckiego, USA i Turcja za obwód charkowski, a Wielka Brytania za obwód kijowski.

W obecnej praktyce Ukrainy istnieje mechanizm wyboru firm w przetargach publicznych. Platforma internetowa ProZorro umożliwia udział w przetargach i monitorowanie tego procesu. Trwają również prace nad przygotowaniem platformy DREAM, która ma służyć do wyboru oferentów w procesie odbudowy Ukrainy.

Przygotowania w Polsce

Koordynację przygotowań Polski i polskich firm do procesu odbudowy Ukrainy sprawuje Ministerstwo Rozwoju i Technologii (MRiT) oraz Polska Agencja Inwestycji i Handlu (PAIiH). Obie instytucje podjęły szereg działań przygotowawczych, jednak mają one charakter głównie informacyjny.

W czerwcu 2022 roku MRiT ogłosiło program odbudowy Ukrainy, na który zgłosiło się 2300 polskich firm. PAIiH uruchomiła program Ukraina, którego działania będą widoczne w przyszłości. Biuro Zagraniczne PAIiH w Kijowie zapewnia dostęp do informacji i dokumentacji dotyczących obecnie realizowanych przetargów przez ukraińskie agencje rządowe. MRiT przygotowało projekt ustawy rozszerzającej ochronę ubezpieczeniową eksportu towarów, usług i przyszłych inwestycji na Ukrainie. Projekt nie został jeszcze przedstawiony Radzie Ministrów. Polsko-Ukraińska Izba Gospodarcza wspiera firmy poprzez działania informacyjne

.

Ukraińskie prawo nie faworyzuje i nie będzie faworyzować żadnych firm w przetargach, w tym również polskich. Jednak ustawa z 2022 roku o prawnych i socjalnych gwarancjach dla obywateli RP przebywających na terenie Ukrainy przewiduje preferencje dla obywateli polskich, aby zrównać prawa polskich firm z ukraińskimi i ułatwić zakładanie firm na Ukrainie.

Podsumowując, rekomenduję działanie, a nie oczekiwanie. Wiele polskich firm, pomimo trwającej wojny, aktywnie prowadzi działalność na Ukrainie. Regularnie organizowane są przetargi publiczne przez agendy rządowe. Na przykład 6 czerwca 2023 roku zakończył się przetarg na kwotę 24,67 miliarda UAH na dostawy zaopatrzenia żywnościowego dla armii ukraińskiej. Warto przygotowywać się na przyszłość i zdobywać doświadczenie już dziś.